نکاح (marriage)

ازدواج که در عرف فقهی به نکاح شهرت دارد، عیارت است از پیوند دو غیر هم‌جنس برای تشکیل خانواده. ازدواج در عرف عام  عرف فقهی، آثار و تبعات و قواعد مختص به خود را دارد و ازآنجاکه خانواده از مفاهیم بنیادین یک نظام اجتماعی محسوب می‌شود، قواعد متعددی پیرامون شکل‌گیری این نهاد و حفاظت از آن وضع‌شده است که در بسیاری از موارد این قواعد آمره بوده و توافق برخلاف آن، مجاز نیست.

انواع نکاح

نکاح به دو نوع دائم و موقت تقسیم می‌شود. هر یک از این دو نوع قواعد مختص به خود را دارد و البته قواعد عامی که شامل هر دو نوع نکاح شود نیز، در این مقاله موردبررسی قرار می‌گیرد.

نکاح دائم

نکاح دائم که در قوانین موضوعه اصل محسوب می‌شود اکثریت قواعد مربوط به نکاح را به خود اختصاص داده است. در عرف هرگاه از کلمه نکاح به‌تنهایی نام‌برده شود منظور نکاح دائمی است که در این نوع، پیوند زن و مرد منوط به مدت‌زمان معینی نیست و از بین برنده این نوع نکاح، طلاق یا فسخ است.

نکاح موقت

این نکاح ناظر بر موردی است که زن و مرد برای مدت معینی، اقدام به تشکیل خانواده نمایند. احکام حاکم بر نکاح موقت خاص بوده و اندکی با نکاح دائم متفاوت است. برای مثال عدم تعیین مهریه در نکاح دائم خللی به عقد وارد نمی‌نماید اما در نکاح موقت سبب بطلان عقد است. زیرا در نکاح موقت، مهریه یکی از شروط صحت عقد هست.

احکام مشترک در نکاح موقت و دائم

در کتاب هفتم قانون مدنی در باب نکاح و طلاق، قواعد مربوط به نکاح به‌صورت عام بیان‌شده است و به نظر می‌رسد قانون‌گذار فارغ از نوع نکاح، برخی قواعد را حاکم بر هردو نکاح می‌داند. از این قواعد مشترک می‌توان به این موارد اشاره نمود:

• خالی بودن زن از موانع نکاح برای خواستگاری: طبق ماده ۱۰۳۴ قانون مدنی از زنی می‌توان خواستگاری نمود که خالی از موانع نکاح باشد. ” موانع نکاح” در مواد بعدی قانون مدنی در همین فصل ، بیان‌شده است.
• اذن ولی در ازدواج دختر باکره: دختر باکره برای ازدواج نیاز به اذن ولی قهری (پدر یا جد پدری) دارد و این اذن شامل ازدواج موقت و دائم هست.
• وجود مهریه: البته این نکته باید موردتوجه قرار بگیرد که در نکاح دائم اگر مهریه تعیین نشود و نزدیکی صورت بگیرد، زن مستحق دریافت مهرالمثل است که شهر مفصل آن در مقاله مهریه موردبررسی قرار گرفت.
• امکان توکیل در نکاح: زن یا مرد می‌تواند در انتخاب همسر به دیگری وکالت بدهد.
• اهلیت طرفین در عقد نکاح: عاقد باید عاقل، بالغ، قاصد باشد.( منظور از عاقد فردی است که شخصی را به نکاح خود در می‌آورد)
• انعقاد نکاح به الفاظ صریح که دلالت بر نکاح دارد.

احکام مختص نکاح دائم

طلاق: طلاق در انواع بائن، رجعی، خلع و مبارات مختص نکاح دائم است و در نکاح موقت، بذل مدت خاتمه دهنده این نوع نکاح خواهد بود.

ارث: در نکاح موقت، زوجه حق ارث‌بری از زوج را ندارد. ازآنجاکه این امر یک قاعده آمره است، شرط خلاف آن نیز نافذ نیست.

نفقه: نفقه در عقد دائم بر عهده شوهر است که در مقابل تمکین قرار می‌گیرد. اما در ازدواج موقت، زن حق دریافت نفقه را ندارد مگر اینکه طرفین با هم در این خصوص به توافق رسیده باشند.

سؤالات متداول

• اگر دختری بدون اذن ولی خود اقدام به ازدواج نماید آیا ازدواج او باطل است؟

نگارندگان شرح قانون مدنی با اشاره به نظریه مشورتی اعلام می‌دارد که در این صورت ازدواج دختر غیر نافذ است و با اجازه ولی قهری این ازدواج صحیح هست.

• اذن ولی قهری نامحدود و مطلق است؟ به این معنا که می‌تواند به هر دلیلی حتی غیرموجه اجازه ازدواج دختر را ندهد؟

خیر. برای جلوگیری از سوءاستفاده از این حق، قانون‌گذار مشخص کرده است که ولی قهری باید دلایل خود را برای مخالفت با ازدواج دختر باکره بیان نماید اگر این دلایل ازنظر دادگاه موجه نباشد، دادگاه راسا اجازه ازدواج را صادر می‌نماید.

• اگر دختری بکارت خود را ازدست‌داده باشد بازهم برای ازدواج نیازمند اذن ولی است؟

خیر، بنا بر نظر هیئت عمومی دیوان عالی کشور در ارائه نظریه مشورتی، اگر بکارت دختر به هر طریقی( مشروع یا غیر مشروع) از بین برود، ولایت پدر یا جد پدری برای اذن در ازدواج ساقط می‌شود.

• در قانون مدنی ریاست خانواده را از خصایص شوهر می‌داند، این قاعده قابل عدول است؟

خیر. ریاست خانواده در راستای تحکیم بنیان خانواده به عهده زوج گذاشته‌شده است و توافق خلاف آن مورد پذیرش نیست.

• ممنوعیت ارث بردن زوجه در ازدواج موقت شامل فرزند حاصل از ازدواج موقت نیز می‌شود:

خیر. در خصوص فرزند ناشی از نکاح موقت، اصل بر ارث‌بری فرزند از پدر خود هست.