وکالت

توضیح اینکه وکالت چیست و چه طبقه‌بندی و انواعی دارد، موضوع رایج و پر سؤالی است. در این مقاله سعی می‌کنیم از مفهوم وکالت، یک تعریف جامع و کامل ارائه کنیم و همچنین به بررسی تفاوت‌های وکالت مدنی و دادگستری بپردازیم.

قانون مدنی در فصل سیزدهم خود به بیان موادی در شرح و بسط مفهوم وکالت پرداخته است. البته باید این نکته را در نظر داشته باشید آنچه در قانون مدنی به‌عنوان وکالت ذکر می‌شود، وکیل مدنی است. این مفهوم با وکالت دادگستری متفاوت است.

تعریف وکالت

قانون مدنی در ماده ۶۵۶ وکالت را عقدی می‌داند که “به‌موجب آن یکی از طرفین، طرف دیگر را برای انجام امری نایب خود می‌نماید.” بنا بر تعریف قانون مدنی، شخصی که دارای اختیار در انجام اموری است، می‌تواند انجام همان امور را به دیگری بسپارد. در این تعریف کلی می‌توانیم وکالت دادگستری را نیز بگنجانیم. چراکه اقامه دعوی و نیز دادخواهی حق هر انسان است. خواه خودش شخصاً و بالذاته آنرا اعمال نماید و یا توسط وکیل دادگستری آنرا اقامه نماید.

راهنمای جامع وکیل و وکالت

وکیل دادگستری چه کسی است؟

وکیل دادگستری شخصی است که در رشته حقوق یا فقه و حقوق تحصیل نموده است. برای وکیل دادگستری شدن لازم است حداقل لیسانس این رشته هار ا داشته باشید. علاوه بر این باید صلاحیت وکیل بودن فرد طی آزمون‌های برگزاری توسط دو مرجع مشخص شود. کانون وکلای دادگستری و مرکز وکلای قوه قضاییه دو مرجع مرتبط برای برگزاری آزمون وکالت هستند. این آزمون در سال حداقل یک‌بار برگزار می‌شود. بنا بر ظرفیت تعریف‌شده و تراز و رتبه تعیینی در این آزمون قبول می‌شوند. اما این تمام ماجرا نیست. بعد از قبول در آزمون اولیه، باید دوره کارآموزی طی شود. این دوره حدوداً دو سال است. پس از گذراندن این دوره، آزمون اختبار از کارآموزان گرفته می‌شود. آزمون اختبار در دو مرحله کتبی و شفاهی برگزار و مجموع نمرات حاصله، نمره نهایی را مشخص می‌کند. پس از قبولی در مرحله اختبار، فرد وکیل پایه یک دادگستری می‌شود.

تفاوت وکیل پایه یک و پایه دو

در حال حاضر مفهوم وکیل پایه دو از نظام حقوقی ایران حذف ‌شده است. قبلاً کارآموزان و یا گروهی از وکلا که سابقه کمتری در امر وکالت داشتند، به‌عنوان وکیل پایه دو شناخته می‌شدند. با گذشت مدت و تجربه‌اندوزی و پس از قبولی در آزمون دیگری، به پایه یک ارتقا می‌یافتند. در حال حاضر این تفکیک وجود ندارد. افرادی که آزمون اختبار را با موفقیت پشت سر می‌گذارند، وکیل پایه یک دادگستری می‌شوند.

تفاوت مشاور حقوقی و وکیل دادگستری

وکیل دادگستری در قبول دعاوی صلاحیت دارد. همچنین می‌تواند در خصوص امور حقوقی و کیفری مشاوره ارائه دهد. بنابراین اختیار وکیل دادگستری اعم از ارائه مشاوره و قبول دعاوی است. اما مشاور حقوقی شخصی است که می‌تواند بنا به تخصص و سابقه خود، در اموری مشاوره ارائه کند ولی لزوماً وکیل دادگستری نیست. اداره حقوقی که در ادارات دولتی و برخی شرکت‌ها تأسیس شده است، همین اقدام را انجام می‌دهد. درواقع صرفاً به بیان مسئله و ارائه راهکار می پزدازد بدون اینکه لزوماً توانایی دفاع در دادگاه‌ها را داشته باشد.

وکیل مدنی چه کسی است؟

در تعریف کلی بیان شد که وکیل نماینده شخص اصیل است برای انجام امری. خواه اقامه دعوی در دادگستری و خواه انجام کار دیگری باشد. آنچه در قانون مدنی ذیل عنوان وکالت تعریف شده، اشاره به وکالت مدنی دارد. برای وکیل مدنی بودن، لازم به برگزاری آزمون و قبولی در آزمون نیست. هر شخصی که اهلیت تمتع و استیفا داشته باشد، می‌تواند وکیل مدنی دیگری باشد. بارزترین و شایع‌ترین مثال در این زمینه اینست: شخصی، دیگری را برای انجام امور مربوط به یک قطعه زمین و یا یک واحد آپارتمان وکیل خود قرار می‌دهد.

احکام مشترک وکالت مدنی و وکالت دادگستری

قانون مدنی مواردی از وظایف، مسئولیت و حقوق برای وکیل مدنی برشمرده است که این موارد می‌تواند نسبت به وکیل دادگستری نیز مصداق داشته باشد. ازجمله این احکام مشترک می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• رعایت کردن مصلحت موکل: تفاوتی ندارد شما وکیل دادگستری باشید یا وکیل مدنی. طبق قوانین و مقررات باید مصلحت موکل خود را رعایت نمایید. ضمن اینکه موکل به شما اختیار انجام اموری را داده است، باید عمل شما بهترین نتیجه را برای موکل داشته باشد. البته فراموش نکنید خلاف این مسئله عمل کردن، برای وکیل مسئولیت‌هایی را به دنبال دارد.
• استحقاق حق‌الزحمه: وکیل می‌تواند بابت کاری که برای موکل انجام می‌دهد، از او تقاضای اجرت نماید. ازآنجاکه وکالت دادگستری شغل محسوب می‌شود، این موضوع کاملاً بدیهی است. لیکن در خصوص وکیل مدنی نیز بنا بر احترام عمل انسان، می‌تواند بابت کاره‌ای انجام شده از موکل خود تقاضای اجرت نماید.
• مسئولیت: وکیل مدنی و وکیل دادگستری، هر دو نسبت به اموری که در حق موکل خود انجام می‌دهند، مسئولیت دارند. به این معنا که اگر از حدود وظایف تفویض شده، تخطی کنند، در برابر موکل خود مسئول هستند. در مورد وکیل دادگستری، شرایط پیچیده‌تری وجود دارد. وکیل دادگستری به‌عنوان فردی که مسئول تحقق عدالت و حق‌جویی است، موظف است اعتماد مردم را به خود و نظام قضایی خدشه‌دار نکند. دادسرای رسیدگی به تخلفات وکلا عهده‌دار رسیدگی به تخلفات وکلای دادگستری است. ضمن اینکه تخلفات وکلای دادگستری در قانون مشخص‌شده است.

انواع وکالت

منظور از انواع وکالت، بیان مصادیق وکالت وکیل دادگستری است. وکلای دادگستری عموماً در انتخاب پرونده‌های خودمختار هستند. استثناء این مورد، وکالت تسخیری و معاضدتی است که در ادامه به شرح آن می‌پردازیم.

وکالت انتخابی

همان‌طور که در مقدمه گفته شد، وکلا در انتخاب پرونده و دعاوی ایی که به آن‌ها ارجاع داده می‌شود، مخیر هستند. می‌توانند بنا به تخصص و علاقه خود، وکالت در دعوا را قبول نمایند و یا از آن سر باز بزنند. در این خصوص اجباری متوجه آن‌ها نیست.

وکالت تسخیری

وکالت تسخیری در مواردی است که متهم امکان و استطاعت انتخاب وکیل را ندارد. وکالت تسخیری در مورد پرونده‌های کیفری موضوعیت دارد. در این موارد دادگاه به خواست متهم و یا به صلاحدید خود، اقدام به اخذ وکیل تسخیری برای متهم می‌نماید. در این موارد دادگاهی که پرونده در آنجا مطرح است به کانون وکلا و یا مرکز وکلا، اطلاع می‌دهد. از آن مرجع می‌خواهد وکیلی را به‌عنوان وکیل تسخیری معرفی کند. وکیل معرفی‌شده با بررسی پرونده و ملاقات با متهم اقدام به دفاع از او می‌نماید. در خصوص حق‌الزحمه وکیل تسخیری این نکته را باید بدانید که پرداخت حق‌الزحمه ایشان به عهده قوه قضاییه است.

وکالت معاضدتی

وکالت معاضدتی مانند وکالت تسخیری است. با این تفاوت که در امور حقوقی جریان دارد. در مورد دعاوی ایی که در دادگاه‌های حقوقی مطرح می‌شود، فردی که استطاعت مالی برای گرفتن وکیل را ندارد، می‌تواند از دادگاه تقاضای وکیل معاضدتی نماید. دادگاه نیز طبق همان روالی که در مورد وکیل تسخیری گفته شد، عمل می‌نماید. اداره معاضدت کانون وکلا و یا مرکز وکلا، وکیل به دادگاه مربوطه معرفی می‌نماید.

وکیل اتفاقی

وکیل اتفاقی همان‌طور که از عنوان آن پیداست، به‌صورت اتفاقی و فقط در یک مورد محقق می‌شود. افرادی که تحصیل‌کرده رشته حقوق هستند لیکن وکیل نباشند، می‌توانند در خصوص پرونده‌های اقوام نزدیک خود، صرفاً برای همان پرونده از مراجع صلاحیت‌دار، موقتاً کسب اجازه و صلاحیت نمایند و در آن پرونده، وکالت نمایند. بنابراین وکیل اتفاقی، یکی از بستگان نزدیک شخص است که تحصیل‌کرده رشته حقوق است و صرفاً برای همان پرونده اجازه ورود به پرونده را دارد.

حدود اختیارات وکیل مدنی چیست؟

حدود اختیارات وکیل، چیزی نیست جز آنچه که موکل تعیین می‌نماید. در مورد وکیل مدنی باید دقت داشته باشید و حتماً نسبت به اختیاراتی که به وکیل می‌دهید آگاه باشید. هرچند اصطلاحات نوشته‌شده در وکالت‌نامه‌های چاپی و آماده در دفاتر اسناد رسمی، ممکن است به‌سادگی قابل‌درک نباشد ولی می‌توانید با مشورت از وکیل دادگستری از معنای دقیق این اصطلاحات مطلع شوید. در خصوص وکلای دادگستری نیز، حدود اختیارات آنان در قرارداد و وکالت‌نامه‌های الکترونیک درج شده است. حتماً قبل از امضا وکالت‌نامه با وکیل، این موارد را به‌دقت مطالعه نمایید و درصورتی‌که مطلبی را متوجه نشدید، حتماً سؤال کنید.

انواع وکالت مدنی چیست؟

وکالت مدنی نیز مانند وکالت دادگستری انواعی دارد. وکالت مدنی به دو گروه کلی تقسیم می‌شود.

وکالت تام

منظور از وکالت تام این است که موکل به وکیل مدنی این اختیار را می‌دهد که در خصوص یک موضوع هر تصمیمی را که می‌داند اتخاذ کند. برای مثال شخصی به دیگری در خصوص منزل خود، وکالت تام می‌دهد. این امر بدین معناست که وکیل می‌تواند در خصوص آن منزل هر تصمیمی اعم از فروش، اجاره، رهن و … بگیرد.

وکالت خاص یا جزئی

برخلاف آنچه در بالا گفته شد در این نوع وکالت، وکیل صرفاً اختیار انجام یک کار مشخص را دارد که از جانب موکل به او تفویض شده است. برای مثال شخصی در قالب وکالت‌نامه به دیگری اختیار می‌دهد ماشین خود را به نام خودش منتقل نماید. بدیهی است در این فرض، وکیل صرفاً نسبت به انتقال ماشین اختیار دارد و هر کار دیگری غیرازاین، برای وکیل مسئولیت به دنبال دارد.

وکالت بلاعزل و وکالت قابل عزل

به‌عنوان قاعده کلی، هر موکلی می‌تواند وکیل خود را در هرزمانی که بخواهد، با قید اطلاع‌رسانی به او، عزل نماید. وکالت بلاعزل حالتی از وکالت است که موکل این حق را از خود ساقط می‌کند.. البته فراموش نکنید در این صورت نیز راه‌هایی برای از بین بردن وکالت وجود دارد. در ادامه بیشتر در این خصوص صحبت خواهیم کرد.

وکالت با حق توکیل و بدون حق توکیل

اگر در متن وکالت‌نامه‌های تنظیمی در دفاتر اسناد رسمی دقت کنید، یکی از سؤالاتی که در متن آن پرسیده می‌شود این است که وکیل حق توکیل دارد؟ منظور از این عبارت این است که آیا وکیل می‌تواند انجام امور محوله را به کس دیگری بسپارد و خودش در مقام موکل قرار بگیرد؟ در وکالت مدنی، ممکن است اعتبار و شخصیت فرد وکیل در تفویض اختیار به او اهمیت داشته باشد. در این موارد بهتر است به وکیل حق توکیل ندهید تا کار توسط خود ایشان انجام شود. در مواردی نیز به دلیل حجم بالای کار تفویض شده و یا گستردگی اختیارات وکیل، برای پیشبرد امور، بهتر است حق توکیل را برای وکیل در نظر بگیرید. بازهم اکیداً توصیه می‌کنیم برای درک بهتر این مفاهیم و اقدامات درست و به‌جا، با وکلا دادگستری در تماس باشید و از آنان مشاوره تخصصی دریافت نمایید.

حق‌الوکاله وکیل چقدر است؟

پاسخ دقیق و مشخصی در این خصوص وجود ندارد. هرچند در خصوص وکالت وکلای دادگستری، آیین‌نامه حق‌الزحمه تصویب‌شده است. اما اصولاً حق‌الوکاله وکلا توافقی تعیین می‌شود. برای این کار وکیل موظف است ابعاد پرونده را به‌طور کامل برای موکل تشریح کند و سپس با توافق طرفین، مبلغی به‌عنوان حق‌الوکاله تعیین می‌گردد.

در مورد وکیل مدنی، همان‌طور که در بالا گفته شد، ایشان نیز مستحق دریافت اجرت هستند. این اجرت در زمان انعقاد قرارداد وکالت تعیین شود. اگر حق‌الوکاله ایی مشخص نشده باشد، وکیل مستحق اجرت‌المثل است. اجرت‌المثل مبلغی است که عموماً برای انجام آن کار تعیین می‌شود. کارشناس این مبلغ را تعیین می‌نماید.

عزل وکیل دادگستری

در شرایط و مفاد تنظیمی در قرارداد الکترونیک وکالت، موارد و شرایط عزل وکیل دادگستری پیش‌بینی‌شده است. آنچه اهمیت دارد این است که موکل باید مراتب عزل را به وکیل اطلاع بدهد تا از زمان دریافت تصمیم موکل، نسبت به امور محوله اختیاری نداشته باشد. در خصوص حق‌الوکاله در این مورد باید بدانید که، اگر عزل وکیل صرفاً به خواست موکل و بدون تخلفی از سوی وکیل باشد، موکل موظف است حق‌الزحمه تعیینی را پرداخت نماید.

عزل وکیل مدنی

عزل در مورد وکیل مدنی نیز مراتبی شبیه وکیل دادگستری دارد. اگر در وکالت‌نامه، موکل حق عزل را از خود ساقط نکرده باشد، می‌تواند در هر زمان، وکیل انتخابی خود در امور مدنی را عزل نماید. همان‌طور که قبلاً هم گفته شد، عزل باید به اطلاع وکیل برسد. از زمانی که وکیل از عزل خود مطلع شود، حق دخالت در امور موکل را ندارد.

راه‌های از بین بردن وکالت

قانون مدنی در ماده ۶۷۸ بیان می‌دارد که “وکالت از این طریق مرتفع می‌شود:

• به عزل وکیل
• به استعفای وکیل
• به موت یا به جنون وکیل یا موکل”

هرچند قانون مدنی در این قانون موارد از بین رفتن وکالت را بیان نموده است اما در مواد بعدی، مواردی دیگری نیز ذکر شده است که آن‌ها نیز سبب مرتفع شدن وکالت می‌شود. مانند:

• محجوریت موکل و وکیل
• از بین رفتن متعلق وکالت

در توضیح و تشریح موارد بالا باید گفت، همان‌طور که موکل حق دارد، وکیل انتخابی خود را عزل کند، وکیل نیز این حق را دارد که از وکالت استعفا بدهد. نکته مهم در این مورد این است که وکیل نیز باید استعفا خود را به اطلاع موکل و درصورتی‌که دعوا در دادگاه مطرح‌شده باشد، باید به اطلاع دادگاه نیز برسد. در مورد فوت و جنون، ازآنجایی‌که وکالت یک عقد جایز است، بنابراین با فوت یا جنون هر یک از وکیل یا موکل، از بین می‌رود.

در خصوص محجوریت موکل باید بیشتر توضیح داد. موکل صرفاً در اموری می‌تواند به وکیل اختیار بدهد که خودش توانایی انجام آن امور را داشته باشد. بنابراین وقتی موکل محجور شود، بلاشک اختیار انجام اموری را خودش ندارد و نتیجتاً وکیل نیز نمی‌تواند آن را انجام دهد. البته باید این نکته را نیز بدانید که اگر حجر موکل نسبت به امور محوله نباشد، وکالت از بین نمی‌رود. همچنین این توضیح در مورد وکیل نیز صادق است.

راه‌های از بین بردن وکالت بلاعزل

یکی از مواردی که بسیار مورد سؤال است، این است که چگونه می‌تواند وکالت بلاعزل را از بین برد. قبلاً گفته شد که در وکالت بلاعزل، موکل حق عزل وکیل را از خود ساقط می‌کند. بنابراین به‌راحتی نمی‌توان وکالتی با این قید را از بین برد. یکی از راه‌های از بین بردن وکالت بلاعزل، انجام متعلق وکالت توسط شخص موکل است. به‌عبارت‌دیگر، موکل که خودش در انجام موضوع وکالت، صلاحیت و اختیار دارد، به شخص دیگری تحت عنوان وکیل، وکالت می‌دهد. حال اگر نتواند وکیل را عزل کند، می‌تواند امر محول شده برای وکالت را، خودش انجام بدهد. از این طریق وکالت بلاعزل نیز، مرتفع می‌شود.

سوالات رایج

آیا وکیل می‌تواند مبیع را برای خود معامله کند؟

برای پاسخ به این سؤال ابتدا باید واژه وکیل و انواع آن را تعریف کنیم. وکیل عنوان نماینده شخص اصیل برای اداره و یا انجام امور وی شناخته می‌شود. واژه وکیل می‌تواند به وکالت دادگستری و وکالت مدنی اشاره داشته باشد. منظور از وکیل دادگستری شخصی است که توسط مراجع صلاحیت‌دار، برای شغل وکالت، حائز صلاحیت شناخته‌شده و اجازه دارد در چارچوب قوانین و مقررات تعیین‌شده، به این شغل اشتغال داشته باشد. وکیل مدنی شخصی است که بنا بر اجازه شخص دیگر، در برخی امور صلاحیت دارد. برای مثال فردی که به دیگری وکالت می‌دهد خانه‌اش را بفروشد، درواقع وکیل مدنی تعیین نموده است.

در خصوص سؤال مطرح‌شده، در خصوص وکیل مدنی، کوتاه‌ترین جواب این است که باید به اختیارات وکیل توجه شود. اگر وکیل در وکالت‌نامه اعطایی نسبت به مبیع اختیار داشته باشد، می‌تواند این اختیار را عمال نماید. در غیر این صورت طبیعتاً حق معامله برای خود را ندارد. البته باید بدانید قانون‌گذار در این خصوص در یک فرض قائل به استثنا شده است. اگر به وکیل سپرده شود مالی را برای اصیل بفروشد، در صورتی خود وکیل می‌تواند آن مال را خریداری نماید که اولاً، آن مال قیمت و بهای مشخص بازاری داشته باشد. مانند سکه و ارز. دوم اینکه در وکالت‌نامه، این امر منع نشده باشد. بنابراین، با تحقق این دو شرط، وکیل مدنی می‌تواند مال را برای خود معامله کند.

آیا وکیل می‌تواند وکالت بلاعزل را باطل کند؟

در خصوص وکالت بلاعزل، آنچه در قانون به‌عنوان بلاعزل بودن یک قرارداد وکالت شناخته‌شده، غیرقابل عزل بودن وکیل از سوی موکل است. درواقع با این وصف، موکل نمی‌تواند وکیل را عزل نماید. راه‌های از بین رفتن وکالت به‌طورکلی عبارت است از: انجام امر مورد وکالت توسط خود موکل یا وکیل، انقضا مدت وکالت درصورتی‌که مدت تعیین‌شده باشد، عزل وکیل از جانب موکل ( در مورد وکالت بلاعزل این روش منتفی است)، استعفا وکیل.

آیا برای طلاق وکیل لازم است؟

بله. در تبیین این پاسخ کوتاه باید گفت طلاق آثار حقوقی زیادی دارد. بنابراین حتماً باید با مشاوره و راهنمایی وکیل تخصصی در این امور، اقدام شود. مهم‌ترین آثار مرتب با طلاق نفقه، حضانت، اجرت‌المثل ایام زناشویی، نفقه در زمان عده، لزوم داشتن یا نداشتن عده، تحقق شرط تنصیف اموال و … است. بدیهی است اینکه خواهان طلاق زوج باشد یا زوجه، خواسته متفاوت و نیز آثار آن متفاوت است. برای مثال اگر زوج خواهان دعوای طلاق باشد، باید در خصوص مهریه، نفقه معوقه و سایر حقوق مالی زوجه حتماً در تصمیم‌گیری شود. همان‌طور که می‌دانید طبق قانون، طلاق حق مرد بوده و می‌تواند این حق را در هرزمانی که بخواهد حتی بدون دلیل، اجرا نماید. لیکن برای جلوگیری از تضییع حقوق زوجه، ابتدا باید در خصوص حقوق مالی ایشان، تعیین تکلیف گردد. این موارد که زوجه چه حقوق مالی دارد و چگونه می‌تواند آن‌ها را استیفا کند، با راهنمایی و مشاوره وکیل متخصص در زمینه حقوق خانواده میسر می‌شود.

نکته پایانی

مبحث وکالت، بسیار مناقشه آمیز است. زیرا مفاهیم تخصصی و گستردگی امور متعلق وکالت، سبب شده است اشتباهات و یا سو استفاده‌های زیادی در این خصوص انجام شود. توصیه می‌کنیم قبل از اعطای وکالت – حتی به افراد نزدیک به خود – حتماً در این خصوص کاملاً مطالعه داشته باشید. حتماً با وکیل متخصص و باسابقه مشورت کنید. گروه وکلای قدردان، با در اختیار داشتن وکلای باسابقه و متخصص در امور مختلف، این امکان را به شما می‌دهد تا آگاهانه شرایط وکالت‌نامه را تنظیم کنید.