مهریه (dowry)

مهریه مالی است که عرفا و شرعاً در زمان انعقاد عقد نکاح به زن تعلق می‌گیرد. مهریه می‌تواند هر چیزی باشد که ارزش مالی دارد و قابل تملک است. از مهریه به‌عنوان صداق یا کابین نیز یاد می‌شود. بررسی مفهوم مهریه با تعریف ارائه‌شده حاکی از آن است که این توافق برای پرداخت در زمان عقد نکاح، مختص نظام حقوقی اسلام است و در سایر نظام‌های حقوقی (خارج از کشور)، با این تعریف، مهریه وجود ندارد.

مهریه تقسیم‌بندی‌های متفاوتی دارد. که در این مقاله به‌تفصیل بیان خواهد شد.

انواع مهریه

در اولین تقسیم‌بندی مهریه به انواع عندالمطالبه و عندالاستطاعه تقسیم می‌شود.

مهریه عندالمطالبه: مهریه عندالمطالبه به این معناست که زن می‌تواند بعد از عقد نکاح در هر زمان که بخواهد با مراجعه به محاکم و دادگاه‌های خانواده، تمام با بخشی از مهریه خود را از مرد طلب نماید.

مهریه عندالاستطاعه: اگر مهریه به‌صورت عند الاستطاعه ذکرشده باشد، زن در صورتی می‌تواند نسبت به دریافت آن اقدام نماید که مرد توان پرداخت آن را داشته باشد.

تعیین اینکه مهریه عندالمطالبه یا عندالاستطاعه باشد، در زمان انعقاد نکاح و با تراضی طرفین و یا خواست هر یک از آن‌ها و موافقت دیگری است.( اصولاً در زمان تنظیم سند ازدواج، سردفتر نسبت به نوع مهریه از طرفین سؤال می‌نماید.)

در دومین تقسیم‌بندی مهریه باید به انواع مهریه با توجه به اینکه میزان آن در زمان عقد مشخص است یا خیر، اشاره نمود:

مهر المسمی:مقدار مال معینی که از زوج یا زوجه یا طرفین با توافق یکدیگر به‌عنوان مهریه مشخص می‌کنند. به‌طور مثال تعیین تعداد ۱۳۶۰ سکه بهار آزادی به‌عنوان مهریه از طرف زوجه، مهرالمسمی است.

مهرالمثل: مهرالمثل زمانی کاربرد دارد که طرفین نسبت به میزان مهریه توافقی نکرده‌اند اما نزدیکی (رابطه جنسی) بین آن‌ها صورت گرفته است. در این صورت زن مستحق دریافت مهریه ایی است که سایر زنان در طبقه اجتماعی، با سطح تحصیلات او و شأن و منزلت آن زن، عموماً دریافت می‌نمایند. خاطرنشان می‌شود که در تعیین مهرالمثل، وضعیت زن موردبررسی قرار می‌گیرد.

مهر المتعه:قانون مدنی استحقاق مهر المتعه به زن را در فرضی می‌داند که “مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی(برقراری رابطه جنسی) و تعیین مهر، زن خود را طلاق دهد”. در این حالت برای تعیین مهریه، وضعیت مالی مرد مورد بررسی قرار می‌گیرد.

مهریه در ازدواج موقت( عقد منقطع، صیغه)

مهریه مختص عقد نکاح است و در این میان مفهوم نکاح به معنای عام آن یعنی ازدواج دایم و موقت صدق می‌کند. البته نکته حایز اهمیت این است در ازدواج موقت مقدار مهریه باید در زمان انعقاد عقد حتماً مشخص شود. در غیر این صورت طبق قانون مدنی( ماده ۱۰۵۹)  عقد نکاح باطل است. بنابراین همان‌طور که اشاره شد در عقد نکاح دائم، تعیین مهریه می‌تواند در زمانی غیر از زمان انعقاد نکاح باشد و حتی پس از نزدیکی نیز زن، در صورت عدم تعیین مهر مستحق دریافت مهرالمثل خواهد بود. این در حالی است که در عقد نکاح موقت، مهریه باید در زمان انعقاد نکاح تعیین شود والا عقد باطل است.( تعیین مهریه از شرایط صحت عقد نکاح موقت هست)

مهریه و طلاق

مطالبه مهریه برخلاف مطالبه نفقه نیاز به هیچ پیش‌شرط و مقدم‌هایی ندارد. توضیح آنکه زوجه می‌تواند بدون اینکه درخواست طلاق داده باشد و درحالی‌که در یک منزل و مشترک با همسر خود زندگی می‌کند اقدام به مطالبه مهریه نماید. البته نباید از نظر دور داشت که این اقدام، فارغ از جنبه‌های حقوقی، ممکن است آثار عرفی مخربی داشته باشد. بنابراین بهتر است قبل از هرگونه اقدام در این زمینه، به بررسی دقیق تمامی جنبه‌های آن پرداخته شود.

مهریه در دوران عقد

آنچه که عرفا به آن دوران عقد می‌گویند یعنی فاصله بین عقد تا عروسی، از دیدگاه قانون زندگی مشترک محسوب می‌شود و این تفاوت صرفاً یک بحث عرفی است و بعد از انعقاد عقد نکاح، زن و شوهر محسوب می‌شوند و کلیه حقوق و تعهدات بر آن‌ها بار می‌شود. نکته شایان توجه این است که اگر در این دوران نزدیکی( رابطه جنسی) برقرار نشده باشد، در صورت وقوع طلاق، زوجه مستحق دریافت نصف مهریه و اگر نزدیکی صورت گرفته باشد، مستحق دریافت تمام مهریه است.

مهریه در طلاق توافقی( طلاق خلع و مبارات)

در طلاق توافقی که به خواست طرفین صورت می‌گیرد، باید تکلیف برخی از امور من‌جمله ، نفقه،حضانت و مهریه مشخص شود. عموماً در طلاق توافقی زوجه با بخشش تمام یا بخشی از مهریه خود روند طلاق را تسریع می‌نماید. اما این امکان هم وجود دارد که با دریافت تمام مهریه، طلاق به‌صورت توافقی صورت پذیرد.

دریافت مهریه بعد از طلاق و در صورت ازدواج مجدد

همان‌طور که قبلاً گفته شد، قبل از طلاق باید در خصوص اموری مانند مهریه، تعیین تکلیف شود. ممکن است در خصوص مهریه توافق شود که زوج هرماهه مبلغ مشخصی را به زوجه پرداخت نماید. در این صورت ازدواج مجدد زوجه و دریافت مهریه از شوهر خود( در ازدواج جدید) مانعی برای دریافت مهریه ناشی از ازدواج اول او نخواهد بود. همچنین اگر زوج برای پرداخت مهریه اقدام به سپردن اسنادی برای ضمانت نموده باشد ( چک و …) زوجه در صورت عدم پرداخت به‌موقع مهریه و اقساط آن، این امکان را دارد که نسبت به آن اسناد، اقدام حقوقی نماید.

گرفتن مهریه از پدرشوهر

مهریه مالی است که به‌عنوان یکی از حقوق مالی زوجه از طرف زوج به او تعلق می‌گیرد. مسئول پرداخت مهریه شوهر است مگر اینکه کسی بابت پرداخت این دین از او ضمانت کرده باشد که در این صورت تابع قواعد مربوط به ضمانت خواهد بود. به‌طور مثال در دفترخانه و در زمان ثبت واقعه نکاح، پدرشوهر یا هر فرد دیگری می‌تواند به‌عنوان ضامن پرداخت مهریه از طرف زوج، معرفی شود. اما فرض گرفتن مهریه از پدرشوهر جز در موردی که پدرشوهر از شوهر بابت پرداخت مهریه ضمانت کرده باشد، مشمول فرضی است که پدرشوهر فوت نماید، زوجه می‌تواند نسبت به ارثی که به همسرش می‌رسد، اقدام به توقیف سهم‌الارث به‌عنوان مهریه نماید.

بخشیدن مهریه بدون اجازه

همان‌طور که قبلاً ذکر شد مهریه ازجمله حقوق مالی زوجه است. برای بخشیدن مهریه، زوجه نیاز به اجازه کسی ندارد و می‌تواند راسا نسبت به بخشش مهریه خود در حق شوهر، اقدام نماید. این نکته را مدنظر داشته باشید برای ازدواج دختر که برای بار اول ازدواج می‌نماید( دوشیزه باشد) احتیاج به اذن پدر یا جد پدری دارد اما بعدازآن و در خصوص حقوق ناشی از ازدواج من‌جمله حقوق مالی که شامل مهریه نیز هست، نیاز به اجازه کسی ندارد و راسا در این خصوص تصمیم‌گیری می‌نماید.

اخذ مهریه در صورت فوت شوهر

اگر شوهر قبل از دادن مهریه، فوت نماید زوجه می‌تواند مهریه خود را از سایر ورثه شوهر و نسبت به اموال باقیمانده از او، مطالبه نماید. همان‌طور که در بخش ارث گفته شد، باید بین ماترک و ارث تفکیک قائل شد. پس از فوت هر فردی ابتدا دیون و بدهی او پرداخت و سپس نوبت به تقسیم ارث بین وراث زنده در زمان فوت می‌رسد. مهریه زن بر ذمه شوهر از دیون ممتازه است و زن می‌تواند علاوه بر سهم‌الارث خود، نسبت به دریافت مهریه از اموال باقیمانده نیز اقدام نماید.

همچنین درصورتی‌که زن قبل از اخذ مهریه فوت نماید، بازهم حق دریافت مهریه برای وراث زن محفوظ است و می‌توانند نسبت به اخذ آن از مرد اقدام نمایند.

اجرا گذاشتن مهریه

برای اخذ مهریه از دو روش می‌توان استفاده نمود.

مراجعه به دادگاه: زوجه می‌تواند برای اخذ مهریه خود به دادگاه محل اقامت خود مراجعه نماید و اقدام به ارائه دادخواست کند. در نظر داشته باشید که باید یکی از روش‌های اخذ مهریه را انتخاب نمود و نمی‌توان هم‌زمان از دو طریق اقدام کرد.

مراجعه به دفتر ثبت ازدواج: زوجه می‌تواند با مراجعه به همان دفتر ازدواجی که ازدواج خود را ثبت نموده اقدامات لازم برای اخذ مهریه را انجام دهد.

در خصوص اینکه کدام‌یک از روش‌های فوق بهتر است، باید مزایا و معایب هر یک از این روش‌ها بررسی شود. در روش اقدام از طریق دفتر ثبت ازدواج، روند اخذ مهریه تسریع می‌شود ضمن اینکه در این روش زوجه می‌تواند ابتدا مرد را ممنوع‌الخروج و سپس نسبت به توقیف اموال او اقدام نماید. اما در روش اقدام از طریق دادگاه، قبل از محکومیت زوج امکان ممنوع‌الخروجی او وجود ندارد. از سوی دیگر می‌توان برای اطمینان از اینکه زوج به محض اطلاع از اقدام زوجه، اموالش را منتقل نکند، در صورت اقدام از طریق دادگاه در ابتدای امر می‌توانند دادخواست تأمین خواسته نسبت به اموال زوج ارائه دهند تا از این طریق مانع انتقال اموال از سوی زوج شوند. این کار مستلزم پرداخت سه و نیم درصد مبلغ مهریه است که البته در صورت عدم وجود تمکن مالی، زوجه می‌تواند درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ارائه کند.

پرداخت مهریه

بعد از اقدام زوجه در خصوص مهریه، مرجع طرح دادخواست به زوج مهلت می‌دهد تا نسبت به پرداخت آن اقدام نماید. در غیر این صورت اگر زوج دارای اموالی باشد، زوجه می‌تواند نسبت به توقیف آن‌ها اقدام نماید. در نظر داشته باشید اگر مرد مدعی اعسار باشد (مدعی باشد که مالی برای پرداخت بدهی ندارد) دادگاه برای پرداخت مهریه اقدام به تقسیط آن می‌نماید و زوج باید مبلغ مشخصی را در تاریخ معینی در حق زوجه پرداخت نماید.

حق حبس

در قانون مدنی( ماده ۱۰۸۶) پیش‌بینی‌شده است که زن می‌تواند تا قبل از گرفتن مهریه خود از انجام وظایف خود امتناع نماید. این امتناع قانونی حق حبس نامیده می‌شود. قانون مدنی برای ایجاد حق حبس چند شرط را مطرح می‌کند. ابتدا اینکه مهریه باید حال باشد. منظور از حال بودن مهریه این است که پرداخت آن منوط به زمان خاصی نشده باشد. دومین شرط این است که زوجه نباید قبل از مطالبه مهریه اقدام به انجام وظایف زناشویی خود( برقراری رابطه جنسی(تمکین خاص)) نموده باشد لذا اگر زوجه به میل خود و قبل از مطالبه مهریه اقدام به تمکین نموده باشد، پس‌ازآن نمی‌تواند ادامه تمکین خود را منوط به پرداخت مهریه کند.

حق حبس امتیازی برای زوجه محسوب می‌شود به این توضیح که حتی با وجود اعسار زوج در پرداخت مهریه و تقسیط آن، بازهم زوجه می‌تواند تا پایان دوران تقسیط و پرداخت آخرین قسط مهریه از تمکین خودداری نماید.

بخشیدن مهریه

دلایل مختلفی وجود دارد که زوجه مهریه خود را به زوج ببخشد ازجمله توافق برای گرفتن حق طلاق، حضانت و یا به دلیل اعتمادی که به زوج دارد اقدام به بذل مهریه خود می‌نماید. باید این نکته را در نظر داشته باشید که بخشیدن مهریه باید در دفتر اسناد رسمی تنظیم و به امضا زوجه برسد. به این معنا که صرف بیان شفاهی و یا حتی نوشتن در منزل و امضا آن برای بخشیده شدن ذمه  مرد از پرداخت مهریه کافی نیست.

مطلب دیگری که در خصوص بخشیدن مهریه باید دانست این است که عبارت نوشته‌شده برای بخشیدن مهریه، در رجوع از آن مهم است. توضیح آنکه اگر زوجه بنویسد ذمه زوج را از پرداخت مهریه ابرا نمودم، این جمله بیانگر این است که ابرا به‌صورت کلی صورت گرفته و زوجه نمی‌تواند از این بخشش رجوع کند و راهی برای پشیمانی نیست.  اگر نوشته شود: زوجه مهریه را به زوج هبه نمود. در خصوص اینکه می‌تواند از این بخشش رجوع کند یا خیر، اختلاف‌نظر وجود دارد اما برخی این‌گونه استدلال می‌کنند که اگر هبه معوض نباشد ( در برابر این بخشش، زن مالی یا حقی دریافت نکرده باشد،) می‌تواند از این هبه رجوع کرده و مجدداً تقاضای دریافت مهریه نماید.

سؤالات متداول

تکلیف مهریه در طلاق توافقی چگونه است؟

در طلاق توافقی طرفین باید در خصوص مهریه، حضانت فرزند و نفقه او، تصمیم‌گیری نمایند. گاهی در طلاق توافقی زوجه حاضر می‌شود با بخشیدن تمام یا بخشی از مهریه از برخی امتیازات مانند حضانت فرزند یا تسریع در امور طلاق بهره‌مند شود که این امر با رضایت زوجه امکان‌پذیر است.

ندادن مهریه می‌تواند باعث طلاق شود؟

علل طلاق می‌تواند متفاوت باشد و هیچ جواب جامع و مشخصی در این خصوص نمی‌توان ارائه داد. ممکن است در طول زندگی مشترک زوجه از زوج تقاضای پرداخت مهریه نموده باشد و در صورت امتناع از پرداخت، اختلافاتی حاصل شود و نهایتاً منجر به طلاق گردد.

جلب در مهریه چگونه است؟

در پروسه گرفتن مهریه، اگر زوجه از زوج اموالی را معرفی ننماید و یا زوج مالی نداشته باشد، زوجه می‌تواند به دلیلی بدهکار بودن زوج، علاوه بر اینکه درخواست ممنوع‌الخروجی زوج را بخواهد، اقدام به اخذ حکم جلب او نماید.

اگر در دوران عقد، زوج فوت کند مهریه به چه صورت به زوجه تعلق می‌گیرد؟

برای پاسخ بهتر به این سؤال بهتر است مقایسه ایی بین طلاق در دوارن عقد و فوت در دوران عقد و اثر آن بر مهریه انجام شود. همان‌طور که قبلاً گفته شد درصورتی‌که در فاصله بین انعقاد عقد نکاح و برگزاری مراسم عروسی، رابطه جنسی بین طرفین برقرار شود و این ازدواج منجر به طلاق قبل از برگزاری مراسم عروسی شود، زوجه مستحق دریافت تمام مهریه است و اگر رابطه جنسی صورت نگرفته باشد، زوجه نصف مهریه را دریافت می‌کند. اما در خصوص فوت زوج در دوران قبل از برگزاری مراسم عروسی، وضع متفاوت است. به این توضیح که اگر زوج بعد از انعقاد عقد نکاح و قبل از برگزاری مراسم عروسی فوت کند، مهریه تماماً به زوجه تعلق می‌گیرد.