ارث (Inheritance)

ارث در اصطلاح فقهی به معنی استحقاق مالی است که پس از فوت به وراث فرد تعلق می گیرد. نظام حقوقی هر کشوری در خصوص ارث رویکردهای متفاوتی را در پی می گیرد. در نظام حقوقی ایران این رویکرد با عنایت به مسایل فقهی تنظیم شده است.

تفاوت ارث  و ماترک

در عرف هر آنچه که از فرد متوفی باقی می ماند را ارث می نامند اما باید به اینکه توجه نمود که آنچه از متوفی باقی می ماند، ماترک نام دارد. به معنای آنچه به جا مانده است. ماترک شامل تمام دارایی ها و حتی بدهی های متوفی است و زمانی که بخش بدهی ها پرداخت شد و دارایی متوفی از دین، خالی شد، آنچه برای تقسیم بین ورثه زنده باقی می ماند مشمول ارث بری می شود.

موجبات ارث

در قانون مدنی و در ماده ۸۶۱، موجبات ارث در دو دسته نسب و سبب جای گرفته اند. توضیح آنکه نسب اشاره به ارتباط فامیلی خونی دارد. به طور مثال رابطه خواهد و برادر، پدر و فرزند، عمه ها و برادر زاده و … نسبی است. در مقابل رابطه سببی وجود دارد که به این معناست: دلیل و سبب ایجاد یک رابطه، وصلت می باشد. مهمترین مثال برای این مساله در زمینه ارث، رابطه زن و شوهر است.

طبقات ارث

یکی از مهمترین مباحث برای شناسایی و توضیح نکات مربوط به ارث، شناسایی طبقات ارث می باشد. قانون مدنی در ماده ۸۶۲، اشخاصی را که به موجب نسب ارث می برند در سه طبقه معرفی می کند

طبقه اول: پدر و مادر، اولاد، اولاد اولاد

طبقه دوم: اجداد، برادر و خواهر و اولاد آنها

طبقه سوم: اعمام و عمات، اخوال و خالات و اولاد آنها

در خصوص این طبقه بندی چند نکته مهم وجود دارد که باید به آن دقت نمود.

اولا: هر طبقه دارای درجاتی است. به این ترتیب که در طبقه اول، پدر و مادر درجه اول هستند، اولاد در جه دوم و اولاد اولاد، درجه سوم. بنابراین در مباحث ارث و سایر قوانین موضوعه ممکن است با این عبارت روبرو شوید: ورثه درجه دوم از طبقه اول.( که منظور همان اولاد متوفی است) و همین روند در طبقات دیگر نیز جاریست.

دوما: افراد هر درجه در هر طبقه نسبت به درجه بعدی از همان طبقه الویت دارد. برای مثال: در دریافت ارث از متوفی پدر و مادر نسبت به اولاد الویت دارد و اولاد نسبت به اولاد اولاد در الویت می باشد. همین ترتیب در مورد سایر درجات در طبقات دیگر نیز اعمل می شود.

سوما: در ادامه نکته دوم باید بدانید هر طبقه بر طبقه زیرین خود الویت دارد یعنی اگر اموال متوفی محدود باشد و تمام ورثه وی در زمان فوت او، در قید حیات باشند، اموال به ترتیب طبقه و درجه بین وراث تقسیم می شود. بنابراین پدر و مادر متوفی و اولاد و اولاد آنها نسبت به برادر و خواهر متوفی و سایر افراد طبقه دوم، دارای الویت هستند.

چهارم: بر خلاف اینکه همسر متوفی به واسطه وصلت با او ارث بری دارد اما باید بدانید در طبقات ارث، زوج یا زوجه متوفی را در طبقه اول قرار می دهند. بنابراین و با عنایت به اصول گفته شده در فوق، همسر متوفی نیز مانند افراد طبقه اول بر سایر طبقات مقدم است.

پنجم: وارثین طبقه بعد در صورتی ارث می برند که از وارثین طبقه قبل، احدی نباشد. برای روشن شدن موضوع به این مثال توجه کنید: فردی فوت می کند و وراث او عبارتند از همسر، یک دختر و مادر و برادر او. در این فرض، با توجه به اینکه افرادی از طبقه اول وجود دارند( همسر، مادر، دختر متوفی) نوبت به برادر برای ارث بری نمی رسد و ارث بین همین افراد تقسیم می شود. در همین فرض، برادر متوفی زمانی ارث می برد که هیچ یک از افراد طبقه اول در زمان فوت متوفی، در قید حیات نباشند.

ترتیب تقسیم ارث

قبل از تقسیم ارث ابتدا باید این موارد را از ترکه میت خارج نمود :

قیمت کفن میت

دیون و واجبات مالی متوفی (خمس و …)

وصیت میت تا میزان یک سوم ترکه و اگر وراث اجازه دهند، مازاد بر ثلث

اگر متوفی وصیت نامه ای داشته باشد، در خصوص اجرای وصیت نامه اینطور عمل می شود که متوفی اجازه دارد صرفا در خصوص یک سوم اموال خود وصیت نماید و اجرای مازاد بر این مقدار در وصیت نامه، در اختیار و با اجازه وراث صورت می گیرد. (در خصوص وصیت و قوانین مرتبط با آن مطلب جامعی در سایت وجود دارد که می توانید آن را در اینجا مطالعه کنید)

شرط ارث بری

مهمترین شرط ارث بری از کسی اینست که در زمان فوت متوفی، وارث او زنده باشد. بنابراین اگر فردی فوت نماید به وراثی که در زمان فوت او، زنده بوده اند ارث تعلق می گیرد. در این خصوص باید به این نکته اشاره نمود که اگر از مرد فرزندی به جا مانده باشد حتی اگر رسما به دنیا نیامده باشد و حمل باشد، در صورت زنده متولد شدن، ارث می برد حتی اگر بلافاصله فوت کند.

موانع ارث

قانون مدنی عواملی را برمی شمارد که در صورت وجود این عوامل، ارث بری منتفی می شود:

قتل نامشروع مورث: اگر کسی مورث خود را عمدا بکشد، از ارث او ممنوع می شود. طبق شرح قانون مدنی تفاوتی ندارد که این قتل، با مشارکت فرد دیگری باشد یا به تنهایی انجام شود. بنابراین اگر فرزندی پدر خود را عمدا بکشد از او ارث نمی برد.
(در قانون مجازات اسلامی، مفهوم قتل نامشروع به تفصیل بیان شده است)

کفر  : کافر از مسلمان ارث نمی برد. قانون مدنی در توضیح این ماده اینطور بیان می کند که اگر در بین ورثه متوفی کافری، مسلمانی باشد وراث کافر از متوفی ارث نمی برند حتی اگر از نظر طبقه و درجه از مسلمان نزدیک تر باشند.

لعان: لعان فرآیندی است که در آن، مرد همسر خود را متهم به زناکاری می نماید و یا نسب فرزند خود را از خود سلب می نماید. بعد از لعان، زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی برند و همچنین فرزندی که به واسطه لعان از سوی پدر، انکار شده است، از پدر و همچنین پدر از او، ارث نمی برد.

ولادت از زنا: فرزند ناشی از رابطه نامشروع، از پدر و مادر و اقوام آنها ارث نمی برد.

به عنوان نکته پایانی در نظر داشته باشید مباحث مربوط به ارث و سهم الارث هر یک از وراث متوفی، با وجود اینکه به طور کلی در قانون مدنی عنوان شده است اما ظرافت ها و دقت نظر زیادی را می طلبد. فلذا توصیه می شود در خصوص مسائل مربوط به ارث، ضمن حفظ شئونات خانوادگی، امور را به وکیل خبره در این زمینه بسپارید.