وصیت ( will, percept)

وصیت در دو معنا به کار می‌رود. اول، معنای پند و موعظه و دوم به معنای تعیین تکلیف فرد نسبت به امور مالی و غیرمالی خود که برای بعد از فوت خود مقرر می‌نماید. وصیت امروز در معنای دوم کاربرد بیشتری دارد و ذهن افراد جامعه با شنیدن واژه وصیت، متبادر به معنای دوم می‌شود. آموزه‌های دینی بسیاری افراد را به تنظیم وصیت‌نامه توصیه نموده است. به‌طور مثال: حضرت محمد(ص) می‌فرمایند مسلمان سزاوار نیست شب بخوابد مگر اینکه وصیت‌نامه‌اش زیر سرش باشد. همچنین امام باقر می‌فرمایند: کسی که هنگام مرگ برای خویشاوندانش وصیت نکند، عمر خود را با معصیت ختم کرده است. برخی از  فقها معتقدند مستحب است افراد ضمن اینکه همیشه به یاد مرگ هستند، قبل از خروج از منزل اقدام به تنظیم وصیت‌نامه نمایند.

معنای وصیت

اصولاً برای شناخت یک مفهوم ابتدا معنی آن و بعد انواع آن ذکر می‌گردد اما برای درک معنای وصیت، باید ابتدا انواع آن مورد شناسایی قرار بگیرد و پس‌ازآن هر یک تعریف شود.

انواع وصیت

وصیت به اعتبار تقسیم‌بندی‌های گوناگون، انواع متفاوتی دارد. در یک نوع تقسیم‌بندی وصیت به انواع تملیکی و عهدی تقسیم می‌شود.

وصیت تملیکی: عبارت است از اینکه کسی عین یا منفعتی را از مال خود برای زمان بعد از فوتش به دیگری، مجانا تملیک نماید. مانند اینکه پدری در وصیت‌نامه خود قید کند که آپارتمانی که به نام خود دارد، بعد از مرگ وی، متعلق به فرزندانش باشد.
در این تعریف به فردی که وصیت می‌کند: موصی ( در مثال فوق، پدر )
به فردی که وصیت به نفع او شده و درنتیجه وصیت صاحب‌مال یا منفعتی می‌شود: موصی‌له(در مثال فوق، فرزندان)
به مالی که مورد وصیت قرار می‌گیرد: موصی‌به( در مثال فوق، آپارتمان) گفته می‌شود.

وصیت عهدی: عبارت است از اینکه شخصی، یک یا چند نفر را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگری، مأمور می‌نماید. مانند اینکه پدری برای زمان پس از مرگ خود، نگهداری از فرزند صغیر خانه را به فرزند ارشد می‌سپارد.
کسی که به موجود وصیت عهدی، عهده‌دار انجام کاری می‌شود، وصی نام دارد.

قانون امور حسبی وصیت را به اعتبار چگونگی تنظیم آن و بر اساس مقررات شکلی، به سه نوع : خود نوشت، سری، رسمی تقسیم می‌کند.
وصیت‌نامه خود نوشت: وصیت‌نامه ایی است که تمام آن به خط موصی نوشته‌شده باشد و تاریخ به‌صورت روز، ماه، سال با خط موصی داشته باشد و ممضی به امضا موصی باشد. دقت داشته باشید که اگر هر یک از این سه مورد نباشد، وصیت‌نامه خودنوشت نخواهد بود.

وصیت‌نامه سری: وصیت‌نامه ایی است که ممکن است به خط موصی یا دیگری یا حتی تایپ‌شده باشد اما حتماً باید امضا موصی را داشته باشد و برای امانت، در اداره ثبت محل اقامتگاه موصی یا محل دیگری سپرده‌شده باشد.
همان‌طور که در تعریف فوق ملاحظه می‌شود در وصیت‌نامه سری، نیازی نیست حتماً موصی با خط خود اقدام به نوشتن وصیت‌نامه نماید اما حتماً باید امضا موصی در ذیل تقریرات وصیت‌نامه باشد.
وصیت‌نامه رسمی: مانند اسناد رسمی، نزد مأمورین رسمی تنظیم می‌شود و برای امانت به دفتر ثبت‌اسناد سپرده می‌شود.
اعتبار وصیت‌نامه رسمی از دو نوع دیگر بیشتر است و نسبت به آن صرفاً ادعای جعل مسموع است و ادعای تردید و انکار پذیرفته نمی‌شود. شما می‌توانید برای بهره‌مندی از خدمات گروه وکلای قدردان در تنظیم وصیت‌نامه با ما در تماس باشید.

برای جمع‌بندی در خصوص انواع وصیت به این نکات دقت کنید:

• هر شکل دیگری از وصیت‌نامه به‌جز موارد ذکرشده در بالا، برای دادگاه معتبر نیست مگر اینکه وراث به صحت آن اقرار کنند. برای مثال اگر فردی در آخرین دقایق زندگی خود، وصیتی به‌صورت شفاهی به اطرافیان نموده باشد، برای دادگاه مسموع نیست مگر وراث، اقرار نمایند که این وصیت را قبول دارند.
• وصیت‌نامه سری، باید کتبی باشد اما فرقی ندارد که به خط خود موصی باشد یا فرد دیگری مگر در یک حالت که آن عبارت است از زمانی که فردی که توانایی حرف زدن ندارد، قصد تنظیم وصیت‌نامه سری را دارد. در این فرض باید به خط خودش وصیت‌نامه را بنویسد و در حضور مأمور رسمی روی وصیت‌نامه بنویسد که این برگ وصیت‌نامه اوست و در این صورت مسئول دفتر باید روی پاکت یا لفافی که وصیت‌نامه در اوست بنویسد که عبارت مزبور را موصی در حضور او نوشته است.
• وصیت‌نامه سری را هر وقت موصی بخواهد می‌تواند از جایی که به آن سپرده است، پس بگیرد و این امر به معنای عدول از مفاد وصیت‌نامه نیست بلکه صرفاً، وصف سری بودن خود را از دست می‌دهد.

شرایط وصیت تملیکی

وصیت تملیکی همان‌طور که در بالا تعریف شد، به‌عنوان یک عقد شناخته می‌شود. زیرا مانند عقود دو طرف مختلف دارد ( موصی و موصی‌له) و نیز احتیاج به قبول دارد( موصی‌له باید وصیت را قبول کند) و همچنین در اثر این عقد، عین یا منفعتی به موصی‌له داده می‌شود.
بنابراین برای صحت یک وصیت تملیکی،
۱- موصی باید شرایط عامه صحت قراردادها را داشته باشد( در مقاله‌هایی با همین عنوان در سایت بخوانید)
۲- موصی باید نسبت به مورد وصیت جایزالتصرف باشد.
۳- موصی‌له باید وصیت را قبول کند.
۳- موصی‌به باید مال متعلق به موصی باشد.
۴- قبض در وصیت، شرط لزوم است: در خصوص این مقرره باید بدانید که اگر موصی‌له در زمان حیات موصی، وصیت‌نامه را قبول کند و آن را قبض کند، دیگر نمی‌تواند آن را رد نماید. اما اگر وصیت را قبول کرده اما مورد وصیت را قبض نکرده باشد، می‌تواند بعد از فوت موصی‌له، آن را رد کند. و اگر در زمان حیات موصی‌له وصیت را قبول کرده باشد، در زمان فوت نیاز به قبول مجدد نیست.

خودکشی موصی

در خصوص اینکه خودکشی موصی چه اثری بر وصیت‌نامه دارد، زمان خودکشی و وصیت اهمیت دارد. با این توضیح که اگر موصی‌به قصد خودکشی خود را مجروح یا مسموم نماید و پس‌ازآن وصیت کند، اگر آن جراحت یا مسمومیت منجر به فوت شود، وصیت باطل است و اگر منجر به فوت نشود، وصیت صحیح است. برای روشن شدن موضوع به مثال ذیل توجه کنید.
فردی با خوردن مقدار زیادی قرص آرام‌بخش اقدام به خودکشی می‌نماید. در فاصله اثر کردن قرص‌ها، اقدام به تنظیم وصیت‌نامه می‌کند و پس از گذشت چند دقیقه از تنظیم وصیت‌نامه، فردی متوجه می‌شود و برای کمک به ایشان اقدام می‌نماید و ایشان را به بیمارستان می‌رساند. اگر کمک دیر شده باشد و فرد در اثر استعمال قرص‌ها بمیرد، وصیت‌نامه نوشته‌شده اعتباری ندارد و باطل است. اما اگر درنتیجه کمک‌های پزشکی فرد از مرگ ناشی از مصرف قرص‌ها، نجات یابد، وصیت‌نامه مزبور صحیح است. به این معنا که اگر فرد درراه برگشتن از بیمارستان با خودرویی تصادف کند و فوت شود، وصیت‌نامه نوشته‌شده می‌تواند تکلیف اموال و امور متوفی را برای بعد از مرگ مشخص کند.

محروم کردن از ارث

متأسفانه در بسیاری از  فیلم‌های ایرانی دیده می‌شود که درنتیجه یک بحث پدر و فرزندی، جمله “تو از ارث محرومی” بیان می‌شود و درنهایت تماشاگر این جمله را باور می‌کند که با همین صراحت و به همین سادگی می‌توان فردی از ورثه را از ارث محروم نمود. باید گفت این اتفاق واقعیت حقوقی ندارد و هیچ‌کس نمی‌تواند یک یا چند نفر از ورثه خود را از ارث محروم نماید. به عبارت بهتر وصیت‌نامه ایی که به‌موجب آن یک یا چند نفر از ورثه از ارث محروم شده باشند، نافذ نیست.
در عمل و برای اینکه بخواهیم فردی از اموال ما ارث نبرد، تنها راه موجود این است که فرد در زمان حیات خود نسبت به انتقال اموالش، به‌موجب مبایعه‌نامه رسمی و یا قولنامه اقدام نماید.

میزان وصیت

ازآنجایی‌که ارث برای بازماندگان متوفی به‌عنوان حق، مورد شناسایی قرارگرفته است، هیچ فردی اجازه ندارد نسبت به اموالش بیشتر از ثلث، وصیت کند. به عبارت بهتر هر فردی در خصوص اینکه بعد از مرگش اموالش چگونه و در چه راهی مورداستفاده قرار بگیرد، فقط می‌تواند تا میزان ثلث اموال را تعیین تکلیف کند و مابقی متعلق به وراث است که درنتیجه ارث، به‌صورت قهری( خودبه‌خود) و با سهم مشخص، به وراث تعلق می‌گیرد. البته باید این نکته را بدانید که اگر فردی بیش از ثلث اموال خود را وصیت کند، درصورتی‌که ورثه اجازه بدهند، وصیت‌نامه صحیح است و اجرا می‌شود.
ملاک تعیین ثلث اموال متوفی، دارایی متوفی در زمان فوت اوست نه در زمان وصیت. برای مثال فردی در زمان وصیت، دارای یک آپارتمان و یک ماشین بود. دو سال بعد از وصیت، فوت می‌کند و در زمان فوت، یک قطعه زمین نیز به‌علاوه اموال فوق داشته است. یک‌سوم اموال متوفی از کل مقدار قطعه زمین، آپارتمان و ماشین محاسبه می‌شود.

رجوع از وصیت

موصی می‌تواند از وصیتی که کرده رجوع کند. این رجوع به دو صورت رخ می‌دهد: صریح و ضمنی
رجوع صریح این‌طور است که موصی اعلام کند مفاد وصیت‌نامه را قبول ندارد و از آن رجوع کرده یا حتی وصیت‌نامه را از بین ببرد.
رجوع ضمنی مانند اینکه بعد از وصیت اقدامی نماید که رجوع محسوب شود مانند اینکه وصیت دیگری برخلاف وصیت‌نامه اول تنظیم کند که در این صورت وصیت‌نامه دوم معتبر است. یا اینکه موصی‌به را در معرض تلف قرار دهد. ( مانند اینکه ماشینی را به‌موجب وصیت به کسی داده باشد اما بعد از وصیت، ماشین را به ته دره بفرستد.)

سؤالات متداول

سؤال:اگر فردی فقط یک واحد آپارتمان داشته باشد و بخشی از آن را وصیت کرده باشد، چطور می‌توان میزان ثلث را تشخیص داد؟پاسخ: در این صورت، آپارتمان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و قیمت آن مشخص می‌شود. اگر وصیت بیش‌تر از ثلث قیمت آن باشد نیاز به اجازه ورثه دارد.

سؤال: نوشتن وصیت‌نامه نیاز به شاهد دارد یا خیر؟

جواب: همان‌طور که در بالا توضیح داده شد وصیت‌نامه در سه حالت گفته‌شده برای دادگاه معتبرِ و اگر به طریق دیگری وصیت شده باشه ( به‌طور مثال شفاهی) نیاز به اقرار ورثه مبنی بر صحت وصیت‌نامه دارد که این ورثه خود می‌توانند شاهد باشند.

سؤال: اگر مالی برای چند نفر وصیت شده باشد به چه صورت‌بین آن‌ها تقسیم می‌شود؟پاسخ: اگر موصی طرز تقسیم موصی‌به را مشخص نکرده باشد، مال به‌صورت مساوی بین موصی‌لهم تقسیم می‌شود.

سؤال: آیا فرد می‌تواند برای نوه خود که هنوز به دنیا نیامده وصیت کند؟
پاسخ: برای پاسخ دادن به این سؤال باید دو فرض را در نظر گرفت. اول اینکه اگر نطفه منعقدشده باشد و اصطلاحاً جنین وجود داشته باشد، وصیت برای او صحیح است اما تملک جنین( حمل) منوط به زنده متولد شدن اوست. فرض دوم اینکه نطفه منعقد نشده باشد و فردی بدون اینکه جنینی در کار باشد بخشی از اموالش را برای وی وصیت می‌کند که در این حالت وصیت صحیح نیست. زیرا موصی‌له باید در زمان وصیت موجود باشد.

سؤال: من هنوز ازدواج نکردم. پدرم وصیت‌نامه ایی نوشتند که در آن آپارتمان خود را به من و فرزند من، بخشیدند. اگر پدر من فوت کنند و من هنوز ازدواج نکرده باشم یا فرزندی نداشته باشم، چه مقدار از آپارتمان متعلق به من است؟پاسخ: همان‌طور که پاسخ سؤال قبل گفته شد، موصی‌له باید در زمان وصیت موجود باشد. بنابراین این‌گونه وصیت که در آن وصیت بر معدوم به‌تبع موجود است مانند فرض وصیت بر معدوم، صحیح نیست.

سؤال:  پدربزرگ من مالک یک قطعه زمین با متراژ بالا ست، در وصیت‌نامه خود قید کرده است که این قطعه زمین پس از مرگش، وقف ساخت مدرسه شود. این وصیت‌نامه صحیح است؟

جواب: اگر تنها ماترک پدر بزرگتان همین قطعه زمین باشد، خیر وصیت درست نیست. زیرا همانطور که گفته شد وصیت مازاد بر ثلث نافذ نیست مگر وراث آن را اجازه دهند. اما اگر این قطعه زمین یکی از اموال به جامانده از پدربزرگتان باشد و مورد ارزیابی قرار بگیرد و از ثلث اموال وی، بیشتر نباشد، وصیت درست است.